کتیبه های پارسی باستانی نه تنها خود مهم می باشد، بلکه باعث کشف خط میخی شدند. درسال1618 میلادی بود که سفیر اسپانیا در ایران به نام (گارسیاسیلوافیگاروا)، تخت جمشید را شناسایی کرد، اما (کارستن نیبر) دانمارکی در سال 1770 بود که فهمید در تخت جمشید کتیبه هایی به خط میخی وجود دارد. در همان قرن یک دبیر آلمانی بنام (جورج گروتفند) بود که شروع به کشف رمز خط میخی فارسی باستان کرد و در قرن هجدهم لیست الفبای پارسی باستان را به چاب رساند. اما این خط الفبایی نبود بلکه هجائی بود.

در قرن نوزدهم (هنری کرسویک رالنین) بود که به عنوان مشاور استاندار کردستان، کتیبه بیستون را مشاهده کرد و با خطر بسیار با آویزان کردن خود از کوه بیستون، بیشتر کتیبه را مشاهده و رو نوشتی از آن تهیه کرد. این کار در حدود ده سال به طول انجامید و توانست نامهای شاهنشاهان هخامنشی را در سال 1846 بخواند. از آن زمان،ترجمه کتیبه ها آغاز شد و (رونالرکنت) بود که این کاری که بیش از سه قرن آغاز شده بود به ثمر رساند. (رونالرکنت) در کتابش توانست تصویری کلی و خوب از دستور زبان، لغت نامه و کتیبه ها دهد و تا دهه پیش این کتاب اصلی بود برای فراگیری پارسی باستان و از آن استفاده میشد و هنوز مفید میباشد.

در ده گذشته کتیبه های هخامنشی دوباره مد نظر دقیق ایرانشناسان قرار گرفته و دو نفر کتیبه های هخامنشی رادوباره ترجمه کرده اند. اول باید از مهمترین دانشمند رشته پارسی باستان یعنی (رودیگراشمیت) یاد کرد. در سال 1991 اوکتاب بیستون داریوش را در یک جلد به چاپ رساند که شامل مقدمه مهم، یک کتابنامه کامل و آوانویسی نوینی وترجمه و عکس کتیبه بود. کتاب دیگر نوشته (پییر لکوک)، دانشمند فرانسوی است که نام کتابش کتیبه های پارسی هخامنشی است. او در یک کتاب، آنچه لازم برای شناخت زبان، خط، تاریخ پارسی باستان و بیش را عنوان کرد. در قسمت اول کتاب دو نقشه خوب که یکی نشان دهنده ساتراپی های هخامنشی میباشد. سپس شجره نامه خاندان را نشان داده. فصل اول کتاب درباره تاریخ کشف مرموز خط میخی میباشد. فصل دوم درباره آریایی ها در ایران میباشد. فصل سوم درباره دوره هخامنشی میباشد. فصل چهارم به خط میخی پارسی باستان اختصاص داده شده است و فصل پنجم به نام کوروش در بابل و قصر پاسارگاد میباشد. فصل ششم درباره داریوش و کتیبه بیستون است. فصل هفتم درباره داریوش و قصر پرسپولیس میباشد. فصل هشتم درباره قصر شوشی، فصل نهم درباره آرامگاه نقش رستم و فصل دهم درباره همدان و کانال سوئز است و فصل یازدهم شهروندان شاهنشاهی است. فصل دوازدهم درباره مذهب در دوره هخامنشی و فصل سیزدهم درباره نهادهای هخامنشی است. قسمت دوم کتاب ترجمه کتیبه های پارسی باستان است.

 کتاب ( پییر لکوک) برای تاریخ دانان بسیار مفید و کامل است ولی چون دارای آوانویسی نیست به کاملی کتاب (رودیگر اشمیت) نیست. کار هر دو دانشمند تحسین آمیز است .

یکی از کتیبه های با شکوه داریوش بزرگ، کتیبه ای است در نقش رستم در حوالی تخت جمشید. این کتیبه با بیانی ساده و بی پیرایه، شکوه و بزرگی و نیرومندی و پارسایی و ایمان داریوش بزرگ را نشان میدهد :

اهورامزدا این دیار را پریشان و درهم شده دید، مرا به شاهی آن برگماشت، به یاری وی، من نظم و امنیت را در آن برقرار ساختم و چنان شد که فرمانم بی چون و چرا، در همانجا اجرا گشت. هرگاه بر آنی که در یابی، کشورهایی را که من زیر فرمان آوردم چند است و چون، به پیکرهایی بنگر که تخت مرا میبردند و آنگاه است که خواهی دریافت نیزه سپاهی پارسی تا چه دور دست رفته است. آنچه را که کردم همه با یاری و تایید اهورامزدا بود. اهورامزدا یاریم کرد و من موفق شدم. اهورامزدا مرا و خاندانم را و این کشور را حفظ کند.

ای مردمان با فروتنی و ادب، فرمان اهورامزدا را گردن نهید .

(بردکاما) به (شاکا) خزانه دار اطلاع میدهد که باید مبلغ سه کارشا و دو شکل و نیم نقره به یک نفر درودگر مصری موسوم به (هرکاما) ، سرکارگر صد نفر کارگر که یکی از کارکنان روز مزد پارسه بوده و ضامنش(وهوکا) است، پرداخته شود.این پرداخت به صورت نقدی نیست، بلکه گوسفند و شراب داده میشود. بدین قرار که یک گوسفند برابر سه شکل نقره و یک کوزه شراب برابر یک شکل نقره منظور میگردد.

مبلغ فوق شامل دستمزد خدمت است که در طول مدت ماههای هشتم تا دوازدهم سال سی و دوم(پادشاهی داریوش بزرگ) انجام گرفته است. دستمزد این مرد مصری در هر ماه معادل شش شکل و نیم نقره میباشد. کاتب این لوح (هیپیروکا) بود که از (مردوکا) رسید گرفته است. (گویا مقصود از کلمه رسید در این مورد به معنی دستور باشد) .

کارشا و شکل چیست ؟

در میان آثار عهد هخامنشی که در موزه ایران باستان نگهداری میشود، سنگ وزنه ایست که در خاکبرداری یکی از اتاقهای بخش خزانه تخت جمشید در جنوب شرقی صفه تخت جمشید در سال هزار و سیصد و شانزده بدست آمده است. وزنه مزبور از سنگ تیره سبز و محکم به شکل جالب و زیبایی تراشیده و صیقل شده است و روی آن به سه زبان معمول کتیبه های هخامنشی، یعنی پارسی و ایلامی و بابلی  و با خط میخی نوشته شده و ترجمه متن فارسی قدیم آن بشرح زیر است.

( من داریوش شاه بزرگ، شاه شاهان، شاه کشورها، شاه این سرزمین، فرزند ویشتاسب هخامنشی)

وزنه مزبور که وزن آن، یکصد و بیست(کارشا) گفته شد، به مقیاس امروز 9 کیلو و 950 گرم یعنی 50 گرم کمتر از ده کیلوگرم است و بدین قرار یک کارشا نزدیک به 83 گرم(91666000/82) یا قریب 18 مثقال میشود. هر(کارشا) مشتمل بر 10 شکل بوده است و چون مزد استاد درودگر مصری در مدت یک ماه، شش شکل و نیم نقره منظور شده، با توجه به این که هر شکل یک دهم (کارشا) یعنی 3/8 گرم است. دستمزد یک ماهه این استاد، قریب 54 گرم نقره یا کمی بیش از یازده مثقال و نیم میشود

لوحه سنگی در سی و سه کیلومتری کانال سوئز در محلی بنام شلوف الترابه در مصر در سال 1866 میلادی کشف شده که مربوط به فرمان داریوش بزرگ در خصوص کندن آبراهی میان نیل و دریای مدیترانه است. این لوحه با خط میخی و به زبان پارسی باستان، ایلامی و بابلی است.

ترجمه آن به قرار زیر است :

( بغ بزرگی است اهورامزدا که آن آسمان را آفرید، که شادی را برای مردم آفرید، که داریوش را شاه کرد، که به داریوش شاه کشوری را که بزرگ و دارای مردان خوب و اسبان خوب است ارزانی فرمود )

( داریوش شاه گوید: من یک پارسی هستم از پارس، مصر را گشودم و فرمان دادم اینرا بکنند. از رودخانه ای بنام نیل که در مصر جاری است تا دریایی که از پارس میرود )

( پس آن آبراهه کنده شد، چنان که فرمان دادم و کشتیها از مصر از میان این آبراهه، به سوی پارس روانه شدند، چنان که خواست من بود .

سنگ نبشته سه زبانه بیستون به نخستین سال فرمانروایی داریوش بزرگ از زبان خود او میپردازد .سالی که داریوش سراسر آن را در جنگ با شاهان دروغزن سپری کرد .پس از کشته شدن بردیا و افتادن حکومت به دست داریوش ، در سراسر امپراطوری هخامنشی، نوزده شورش بزرگ و کوچک اتفاق افتاد .داریوش بزرگ پس از اینکه این شورشها را فرو نشاند تصمیم گرفت که مردم امپراطوریش را در جریان چگونگی به دست گرفتن قدرت و نخستین سال فرمانرواییش قرار دهد.اولین بنای یادبود و بیانیه مهم را در بیستون ، بر سر یک راه کهن به ثبت رساند.راهی پر رفت و آمد که محل کاروانها و نظامیان از بابل و بغداد به سوی کوههای زاگرس و همدان بود و به علت جایگاه ویژه اش که از دیرباز سرزمین خدایان نامیده میشد، شهرت داشت.این نقش برجسته،نگاره داریوش و اسیران در سطحی عمودی به بلندی سه متر و در پهنای پنج و نیم متر قرار دارد.داریوش لباس پارسی بر تن کرده ، ریشی آشوری دارد و افسری کنگره دار بر سر گذاشته است و در سمت چپ مجلس بیستون قرار دارد.اندازه داریوش در مقایسه با اسیران برای نشان دادن شکوه و عظمت این مجلس بزرگتر میباشد.بلندی قامت اسیران 17/1 و بلندی قامت داریوش 72/1 متر میباشد.دو تن از یاران پشت سر او ایستاده اند.داریوش که در دست چپش کمانی دارد ،پای چپ خود را بر سینه نخستین دشمنش گذاشته است.بر فراز سر اسیران ،روبروی داریوش،نگار فروهر قرار دارد و داریوش دست راست خود را به نشانه نیایش اهورامزدا به بالا بلند کرده است.در فضای بالای سر داریوش نبشته ای کوتاه آمده است.متن این نبشته چنین است .1:من داریوش،شاه بزرگ،شاه شاهان،شاه در پارس،شاه کشورها،پسر ویشتاسب،نوه ارشام هخامنشی. 2:داریوش شاه میگوید:پدر من ویشتاسب،پدر ویشتاسب ارشام،پدر ارشام آریامن،پدر آریامن چیش پیش،پدر چیش پیش هخامنش. 3:داریوش شاه میگوید:بدین جهت ما هخامنشی خوانده میشویم که از دیرگاهان اصیل هستیم.از دیرگاهان تخمه ما شاهان بودند. 4:داریوش شاه میگوید:هشت تن از تخمه من شاه بودند.من نهمین هستم.ما نه تن پشت اندر پشت در دو شاخه هستیم. 

داریوش در چند مرحله بعدی بیانیه تاریخی خود را که نخستین اثر مکتوب ایرانیان است تکمیل کرد.امروز از سنگ نبشته بیستون چهار متن متن در دست داریم.متن پارسی باستان،متن ایلامی،متن بابلی و متن ترجمه آرامی متن پارسی باستان که ظاهرا بصورت بخشنامه برای آگاهی ساتراپیهای گوناگون به جاهای دور و نزدیک فرستاده شده است و نسخه ای از آن الفانتین مصر به دست باستان شناسان افتاده است و در بابل هم قطعه ای از نگاره بیستون به دست آمده است.در بیستون ،در ستون 4 بند 15 میگوید:تو که پس از این،این نبشته و نگاره را میبینی،مبادا به آنها آسیب بزنی.تا میتوانی آنها را همان گونه که میبینی نگهداری کن.ولی گذر زمان و فرسایشهای ناشی از باران و باد،تمام سنگ نبشته ها را و مخصوصا سنگ نبشته به زبان بابلی را دچار آسیبهای فراوانی کرده است.ولی بیشترین خسارت در همین قرن اخیر اتفاق افتاده است.زمانی که سربازانی که در جنگ جهانی دوم در پایین جاده بیستون گشت زنی میکردند،نگارها و کتیبه با ارزش بیستون را هدف گرفتند و آسیبهای جبران ناپذیری را به این اثر تاریخی وارد کردند.ولی ما باید از داریوش بزرگ سپاسگذاری کنیم بخاطر اینکه بعد از اتمام کار بنای یادبود بیستون فرمان داد که زیر این بنای یادبود را بترشاند و همین عمل باعث شد که تا قرنها دست بشر این اثر با ارزش تاریخی را لمس نکند و از آسیبهای ناشی از خوی زشت انسانها دورنگهداشته شود